(จาก Paper สมัยเรียนปริญญาโท ราวๆ ปี 2527 ส่วนที่ขีดออกและข้อความสีน้ำเงินเป็นการปรับแก้เพื่อนำมาเผยแพร่ครั้งแรกใน www.IseeHistory.com เมื่อ ปี 2552 )

ประวัติศาสตร์ในแนวหนึ่งซึ่งมีมานานแล้ว และเป็นแนวที่เข้าถึงคนธรรมดาสามัญได้มากที่สุด ก็คือประวัติศาสตร์ในแนวชีวประวัติ เพราะโดยปกติคนเราก็ย่อมจะนิยมยกย่องผู้ที่มีความสามารถหรือความดีเด่นในทาง ใดทางหนึ่ง ตั้งแต่ดารา นักประดิษฐ์ นายทหาร ฯลฯ ไปจนถึงผู้นำประเทศ  ความนิยมนี้มักก่อให้เกิดความอยากรู้อยากเห็นในเรื่องต่างๆ ที่เกี่ยวกับบุคคลเหล่านี้  ชีวประวัติเป็นสิ่งที่ตอบสนองความต้องการเช่นนี้ได้ดี  จนบางคนอาจถือเอาชีวประวัติของบุคคลที่ตนชื่นชอบเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิตเลย  อย่างไรก็ตาม ชีวประวัติก็มีทั้งข้อดีที่เราจะเลือกใช้ได้มากกว่าการสนองความอยากรู้อยากเห็น  และมีข้อเสียข้อจำกัดที่จะต้องระมัดระวังในการศึกษาอยู่บ้าง

การศึกษาชีวประวัติบุคคลสำคัญก็คือการศึกษาประวัติศาสตร์โดยอ้อมนั่นเอง  แม้ว่าจะเป็นการเน้นที่บุคคลผู้หนึ่ง  แต่เขา(หรือเธอ แต่ถัดจากนี้ขอใช้คำว่า "เขา" แทนเจ้าของชีวประวัติที่อาจเป็นได้ทั้งชายและหญิง) ก็ย่อมจะผูกพันอยู่กับสังคมในสมัยที่เขาอยู่ในแบบปฏิสัมพัทธ์  กล่าวคือ สภาพแวดล้อมย่อมจะมีส่วนกำหนดบุคลิกของเขา  และเขาก็จะมีบทบาทในการเปลี่ยนแปลงสังคมและสภาพแวดล้อมของเขาด้วย  ซึ่งเรา อาจจะดูได้ตั้งแต่สภาพในครอบครัว สภาพแวดล้อมในท้องถิ่น ประวัติศาสตร์ประเทศของเขา และอาจโยงไปได้จนถึงประวัติศาสตร์โลกได้ด้วย  ดังเช่นในการศึกษาชีวประวัติของนายปรีดี พนมยงค์ นั้น  หากทำได้อย่างละเอียดจริงๆ แล้ว  เราจะเห็นประวัติศาสตร์ตั้งแต่ระดับท้องถิ่น คืออยุธยาสมัยก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ที่ชาวบ้านอย่างครอบครัวท่านยังมีปัญหาในเรื่องชลประทาน  ขณะที่บริษัททำนาใกล้บ้านท่านสามารถจัดการชลประทานได้  ในประวัติศาสตร์ระดับประเทศ  เราจะเห็นความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองตั้งแต่ก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครองเรื่อย ไป แม้กระทั่งประวัติศาสตร์ระหว่างประเทศ หรือประวัติศาสตร์โลก ก็อาจดูได้ในการแก้ไขสนธิสัญญาที่เสียเปรียบต่างชาติ  เรื่องเสรีไทยกับสงครามโลกครั้งที่ ๒ เป็นต้น  ดังนั้น ชีวประวัติที่ดีจึงไม่ใช่เพียงเรื่องคนๆ เดียว  แต่อาจโยงไปถึงประวัติศาสตร์ในระดับที่กว้างขึ้นได้ด้วย

แต่ในความเป็นจริง ชีวประวัติก็ไม่ได้เพียบพร้อมสมบูรณ์อย่างที่เราต้องการเสมอไป  บางครั้งยังคงเป็นเรื่องแคบๆ และเจือด้วยอคติเสมออยู่บ้าง นับตั้งแต่การเลือกบุคคลที่จะเขียน  เราก็มักจะเลือกแต่คนที่สำคัญจริงๆ  คนที่ผู้เขียนยกย่องหรือเกลียดชัง  ยิ่งในสมัยนี้มักเลือกคนที่พึ่งตายเพื่อให้ทัน "แฟชั่น" มากกว่าที่จะเป็นการศึกษาอย่างจริงๆ จังๆ  เมื่อเขียนออกมาแล้วก็มักจะเน้นแต่ข้อดีหรือข้อเสียจนกลายเป็น "พระเอก" หรือ "ผู้ร้าย" แต่เพียงด้านเดียว (Flat Characters)  เช่น ในหนังสืองานศพนั้น เป็นธรรมเนียมว่าจะต้องเขียนแต่ด้านดีของผู้ตายเท่านั้น  และเมื่อเลือกเขียนแต่บุคคลที่ "สำคัญ" แล้ว  คนอื่นๆ ก็จะถูกลดความสำคัญลงโดยปริยาย  ทำให้ภาพประวัติศาสตร์ในชีวประวัติถูกจำกัดลงไปด้วย  ดังเช่นในการเขียนประวัตินายปรีดีนั้น  ก่อนหน้าที่ท่านจะถึงแก่กรรมนั้นแทบจะไม่มีเลย  แม้แต่นักศึกษาธรรมศาสตร์จำนวนไม่น้อยก็ถูก "ปล่อยให้งง" ว่า ผู้ประศาสตร์การของเขาเป็นคอมมิวนิสต์หรือเปล่า  เมื่อท่านถึงแก่กรรมแล้วก็มักมีแต่การยกท่านขึ้นมาเป็น "พระเอก" ที่ถูก "ผู้ร้าย" (เช่น จอมพล ป.) ขัดขวางการสร้างประชาธิปไตยด้วยประการต่างๆ  คนอื่นๆ ที่เป็น "ตัวประกอบ" เช่น ดิเรก ชัยนาม, ทองอินทร์ ภูริทัต, ทองเปลว ชลภูมิ, จำลอง ดาวเรือง ฯลฯ ก็กล่าวถึงแต่เพียงเล็กน้อยในชีวประวัติของนายปรีดี  และยังไม่มีใครเขียนชีวประวัติของท่านเหล่านี้บ้างเลย

เมื่อชีวประวัติมีทั้งข้อดีและข้อเสียข้อจำกัดเช่น นี้แล้ว  การศึกษาชีวประวัติจึงต้องมีการเปลี่ยนแปลงบ้าง  กล่าวคือไม่มุ่งศึกษาแต่เฉพาะคนที่เราเห็นว่าสำคัญมากๆ เท่านั้น  ควรจะเขียนประวัติของผู้ที่มีความสำคัญรองๆ ลงมา และผู้ที่มีความสำคัญในด้านอื่นนอกเหนือจากการเมืองด้วย  เมื่อศึกษาเรื่องของใครแล้ว ก็ต้องดูทั้งข้อดีข้อเสียของเขา (หรือพิจารณาสาเหตุแรงจูงใจที่ทำให้เกิดพฤติกรรมที่อาจเป็นได้ทั้ง "ข้อดี" และ "ข้อเสีย" ตามแต่มุมมองของแต่ละคน) ดูความสัมพันธ์ระหว่างตัวเขากับบุคคลอื่นๆ และสังคม และการศึกษาชีวประวัติก็ควรกระทำควบคู่ไปกับการศึกษาประวัติศาสตร์ในแนว อื่นๆ ด้วย  จึงจะเห็นความจริงได้มากขึ้น